ราชบัณฑิตบัญญัติคำไทยสำหรับ map projection ว่า เส้นโครงแผนที่ ซึ่งโดยส่วนตัวแล้วผมว่าไม่ตรงมากนัก มันน่าจะมาจากการทำ projection ซึ่งในที่นี้ก็อิงกับ projector หรือเครื่องฉายในภาษาไทย บางทีก็หมายความถึงการฉายภาพอนาคต แต่บางทีก็เป็นการฉายภาพตรง ๆ นี่แหละ อาจจะเป็นการฉายผ่านกระบวนการทางกายภาพแบบการฉายแผ่นใส หรืออาจจะเป็นการฉายภาพในจินตนาการจาก input ให้กลายเป็น output ก็ได้

map projection ซึ่งผมจะขอไม่ใช้คำไทยเนี่ย ก็คือการฉายภาพจากโลกทรงกลมให้เป็นพื้นที่สองมิติ ในขณะที่การฉายแผ่นใสที่เป็นสองมิติไปสองมิติ ภาพอาจจะบิวเบี้ยว แต่ก็เป็นการบิดเบี้ยวเชิงเส้น สามารถแก้กลับให้บิดเบื้ยวน้อยที่สุดได้ แต่ map projection ฉายจากพื้นผิวปิดสามมิติ แปลว่ายังไงผลลัพธ์สองมิติก็ต้องบิดเบี้ยว และความบิดเบี้ยวที่น้อยที่สุดนี่อาจจะนิยามยากหน่อย แล้วแต่ว่าจะเอาไปใช้ทำอะไร

มีคนคิด map projection มาหลายรูปแบบครับ แต่ละแบบก็จะบิดเบี้ยวไม่เหมือนกัน ซึ่งความบิดเบี้ยวนี้เป็นสิ่งที่นักวิจัยทาง visualization สนใจและมีการพูดถึงกันมานาน ยกตัวอย่างเช่นในหนังสือ How to Lie With Maps ของ Mark Monmonier หรือหนังสือเรียนระดับมัธยมของเวียดนาม เป็นต้น

ใครอยากลองดู map projection ที่หลากหลายลองดูในลิงค์นี้ได้ครับ หรืออาจจะเห็นภาพชัดเจนกว่าเมื่อตัวอย่างของ projection นั้นเป็นหน้าคน เพราะเรารู้อยู่แล้วว่าหน้าคนแบบปกติเป็นอย่างไร พอเห็นที่บิดเบี้ยวจาก projection แล้วอาจจะนึกออกได้ว่าแผนที่ที่เราดูอยู่เป็นอย่างไร ล่าสุดผมไปเดินงานหนังสือก็เห็นมีแผนที่หลากหลาย map projection ขายเหมือนกันครับ

แบบที่ใช้กันบ่อย ๆ คือ Mercator projection ซึ่งจะขยายส่วนขั้วโลกเหนือและใต้ให้ใหญ่ขึ้น ประเทศไทยไม่ค่อยบิดเบี้ยวนัก เพราะเราอยู่แถบศูนย์สูตร แต่พอดูระดับโลก หลายคนอาจจะรู้สึกว่าประเทศรัสเซียหรือแคนาดาขนาดมหึมา ซึ่งก็ใหญ่จริง แต่ไม่ใหญ่ขนาดนั้น หรืออย่างกรีนแลนด์ที่ดูใหญ่ แต่จริง ๆ เล็กกว่านั้นมาก ถ้าอยากเห็นภาพชัด ๆ ว่าประเทศไทยเทียบกับประเทศอื่นเป็นอย่างไร ลองดูจากเว็บ The True Size ได้เช่นกันครับ

อย่างที่เห็นว่าแผนที่โลกที่เราคุ้นเคยกันอาจจะกำหนดภาพจำบางอย่างซึ่งผิดเพี้ยนไปจากความจริง บางคนก็เชื่อมโยงว่าการรับรู้ขนาดประเทศแบบผิด ๆ นี้เอื้อประโยชน์ต่อประเทศล่าอาณานิคมโดยเฉพาะในยุโรปซึ่งอยู่กลางตอนบนของแผนที่มาตรฐานที่มักโดนขยายออกให้ใหญ่กว่าประเทศอาณานิคมแถบศูนย์สูตร ประเด็นนี้มีการอ้างถึงในซีรีส์ The West Wing ซีซัน 2 ตอน 16 ด้วย รวมถึงมีการเปลี่ยนแผนที่ในหนังสือเรียนในต่างประเทศด้วยเหตุผลประมาณนี้จริง ๆ ครับ

ตัวผมเองไม่ค่อยแน่ใจว่าการใช้ Mercator projection เป็นการสนับสนุนลัทธิล่าอาณานิคมหรือ Eurocentrism จริงไหม แต่ผลของ map projection ต่อการรับรู้ขนาดประเทศต่าง ๆ นี่หลายคนน่าจะเคยมีประสบการณ์ตรง เคยแปลกใจว่าหลายประเทศขนาดไม่ได้ใหญ่อย่างที่เราคิดกันใช่ไหมครับ

อย่างไรก็ตาม ไม่ใช่ว่าใช้ map projection แบบใดแบบหนึ่งแล้วจะดีที่สุดเสมอไปนะครับ บางครั้งก็ขึ้นอยู่กับสถานการณ์ ยกตัวอย่างงานชิ้นนี้จาก Reuters ที่พูดถึงไฟป่าในบริเวณขั้วโลกเหนือ มีการใช้ map projection ทั้งจากมุมมองขั้วโลกเหนือ และแบบที่แผนที่ยืด ๆ ขึ้นแนวตั้งให้แกนค่า latitude เพิ่มค่าขึ้นแบบสม่ำเสมอ ให้สอดคล้องกับอีกชาร์ตที่วางคู่กัน

โดยรวม ๆ แล้ว ก็เหมือนกับเรื่องอื่นทาง visualization ว่าไม่ได้มีคำตอบตายตัวนัก ขอให้รับรู้กันว่าเรื่องง่าย ๆ ที่มักจะโดนมองข้ามอย่าง map projection เนี่ยอาจมีผลต่อการรับรู้ข้อมูลได้ครับ

Map Projection