คำว่าคำสาปนี่ฟังดูน่ากลัวนะครับ เหมือนว่าเป็นพลังด้านมืด แต่ความหมายจริงไม่ได้น่ากลัวอะไรครับ curse of knowledge หรือถ้าแปลตรงตัวว่า คำสาปของความรู้ เป็นคำทางจิตวิทยาว่าสิ่งที่เรารู้อาจจะทำให้เราเกิด bias บางอย่าง แตกต่างจากคนที่ไม่รู้เรื่องนั้นมาก่อน กลายเป็นว่าบางทีความรู้ก็ทำให้เราวิเคราะห์อะไรผิดไปได้

ในด้านการมองเห็นและรับรู้ข้อมูล มีเปเปอร์ที่เกี่ยวกับประเด็นนี้ชื่อว่า The Curse of Knowledge in Visual Data Communication ตีพิมพ์ในวารสารวิชาการ TVCG ปี ค.ศ. 2020

การทดลองในงานวิจัยนี้ใช้แผนภูมิเส้นซึ่งแสดงข้อมูลโพลความนิยมของพรรคการเมืองสี่พรรคตามเวลา แผนภูมิเดียวกันนี้เน้นจุดที่น่าสนใจที่แตกต่างกัน ตามในรูปข้างล่างคือไปเน้นที่ด้านบนว่าคะแนนนิยมพรรค Labour และ Conservatives สลับกัน กับเน้นด้านล่างเกี่ยวกับพรรค Alliance และ United แล้วก็ให้ผู้เข้าร่วมการทดลองดูแผนภูมิที่เน้นต่างกันเหล่านี้ แล้วตอบว่าคนอื่น ๆ น่าจะสังเกตเห็นอะไรในแผนภูมิบ้าง

แม้ว่าจะย้ำเตือนแล้วว่าแผนภูมิที่คนอื่นมองเห็นอาจจะไม่ได้โดนเน้นแบบเดียวกัน ผู้เข้าร่วมการทดลองส่วนใหญ่ก็ยังคิดว่าคนอื่นจะสังเกตเห็นแบบเดียวกับที่เค้าเห็น ตรงนี้แหละครับที่เค้าว่ากันว่าเป็นคำสาป เรารู้มากเกินไป เราก็คิดว่าคนอื่นอาจจะรู้เหมือนกันด้วย

หลายคนน่าจะเคยมีปัญหาว่า เรารู้อะไรบางอย่าง แต่สอนคนอื่นไม่ได้ใช่ไหมครับ ก็คล้าย ๆ กับคำสาปนี้ เราคิดว่าคนอื่นรู้เหมือนเรา นึกไม่ออกว่าเข้าใจเป็นอย่างอื่นได้ยังไง หรือไม่รู้ว่าต้องทำยังไงถึงจะเข้าใจได้เหมือนกันซักที

ตัวอย่างในการทดลองนี้เกี่ยวกับการเมืองแต่ไม่ได้วัดว่าความเชื่อทางการเมืองมีผลกับการรับรู้ข้อมูล งานวิจัยหลายงานให้ความสนใจในเรื่องนี้โดยตรงครับ ยกตัวอย่างเช่น งานวิจัยชื่อ Motivated Attention in Climate Change Perception and Action ในปี ค.ศ. 2019 สนใจว่าความเชื่อทางการเมืองมีผลต่อการรับรู้ข้อมูลและตัดสินใจจากภาพหรือไม่

จากภาพด้านบนจะเห็นว่าคนที่มีขั้วทางการเมืองแตกต่างกัน (แบ่งแบบง่ายว่าเป็นซ้ายและขวา) มองเห็นแผนภูมิเดียวกันไม่เหมือนกัน (เอาจริงในรูปมันก็ดูคล้าย ๆ กันอะนะ)

การทดลองเค้ายังทำต่อไปว่าการรับรู้ข้อมูลที่ต่างกันนี่มีผลต่อ action อะไรไหม โดยเอาแผนภูมิเส้นไปเน้นที่จุดที่อุณหภูมิขึ้นสูง ปรากฏว่าสามารถชักจูงให้ฝ่ายซ้ายหรือ liberals ลงชื่อสนับสนุนหรือบริจาคเพื่อป้องกันการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศได้ ในขณะที่ฝ่ายขวาหรือ conservatives นี่ให้ผลตรงกันข้ามเลยครับ

เปเปอร์นี้เค้าสรุปน่าสนใจว่าความเชื่อทางการเมืองทำให้เรามองเห็นสิ่งเดียวกันไม่เหมือนกัน แล้วพอเห็นไม่เหมือนกัน เห็นแต่มุมที่สอดคล้องกับความเชื่อเดิมอยู่แล้ว ก็ยิ่งทำให้เชื่อมากขึ้น แบ่งขั้วกันมากขึ้นไปอีก

ขอปิดท้ายด้วยอีกงานนึง Data is Personal: Attitudes and Perceptions of Data Visualization in Rural Pennsylvania ที่เกี่ยวกับความเชื่อทางการเมืองและการรับรู้ข้อมูลจากภาพเช่นกัน งานนี้ตีพิมพ์ปี ค.ศ. 2019 เหมือนงานก่อนหน้า ผมเดาว่าบรรยากาศทางการเมืองและประเด็นเรื่อง fake news ในช่วงก่อนหน้านั้น ทำให้นักวิจัยหลายคนสนใจเรื่องความเชื่อทางการเมืองต่อการรับรู้ข้อมูลครับ

งานนี้ให้คนจัดอันดับแผนภูมิโดยไม่บอกว่าแต่ละอันมาจากสื่อไหน พอเสร็จแล้วค่อยบอกว่าแต่ละอันมีที่มาจากไหน ซึ่งมีทั้งสื่อที่ liberal และ conservative แล้วก็อนุญาตให้จัดอันดับแผนภูมิได้อีกครั้ง ผลปรากฏว่าคนที่เป็น liberals ก็จะปรับอันดับแผนภูมิของสื่ออย่าง New York Times ให้สูงขึ้น ในขณะที่ conservatives ก็ตรงกันข้าม ตามภาพด้านล่างเลยครับ

ที่น่าสนใจไปกว่านั้น ก็คือว่าคนยิ่งการศึกษาสูงเท่าไรก็ยิ่งเปลี่ยนอันดับแผนภูมิตามความเชื่อทางการเมืองมากขึ้นเท่านั้น แสดงว่าความเชื่อทางการเมืองน่าจะมีผลกับคนที่การศึกษาสูงมากกว่า อย่างไรก็ตามเปเปอร์นี้เค้าเขียนไว้เลยว่ากลุ่มตัวอย่างน้อยเกินไปที่จะสรุปจริงจัง แต่ก็น่าสนใจจริง ๆ ครับ

จากสามงานที่เขียนถึงน่าจะเห็นได้ว่าผลของของความรู้ความเชื่อต่อการรับรู้ข้อมูลของเรามีได้หลากหลายแบบนะครับ ความรู้ความเชื่อที่เราคิดกันว่าอาจจะเป็นประโยชน์ต่อการรับรู้และวิเคราะห์ข้อมูลอาจให้ผลกลับกันก็ได้ครับ ถ้ามองแบบกว้าง ๆ ก็อาจจะสัมพันธ์กับ bias อื่น ๆ ที่น่าจะเคยได้ยินว่า ถ้าเรามีค้อน เราจะเห็นทุกอย่างเป็นตะปู ใช่ไหมครับ (ชื่อแบบทางการคือ Law of the Instrument) กลายเป็นว่าถ้าเรามีเครื่องมืออะไรบางอย่าง อาจจะเป็นข้อเสียได้ เราก็จะทุบไปเรื่อยทั้งที่อาจจะเป็นเครื่องมือที่ไม่เหมาะสมกับสถานการณ์ก็ได้ ความรู้หรือความเชื่อก็เช่นกันครับ

คำสาปของความรู้ (และความเชื่ออื่น ๆ)