ประเด็นนึงที่ไม่ได้เขียนถึงในโพสเกี่ยวกับสีใน Visualization คราวที่แล้ว ก็คือประเด็นเกี่ยวกับวัฒนธรรมและสี หรือถ้ากว้างกว่านั้นคือวัฒนธรรมกับการรับรู้ภาพครับ

จะเห็นได้ว่าการรับรู้สีว่าสีนี้คืออะไร ไม่ได้เกี่ยวกับแค่การรับรู้ทางฟิสิกส์หรือชีววิทยาตรง ๆ เท่านั้น แต่เกี่ยวกับความคิดในหัวด้วยว่าสีนี้เรียกว่าอะไร ถ้าเป็นคนรัสเซียหรือไทยก็จะมีคำอธิบายสี blue แยกเป็นสองสี ฟ้ากับน้ำเงิน หลายคนก็อาจจะเคยได้ยินว่าคนไทยสูงอายุเรียกสีน้ำเงินกับเขียวปนกัน และตัวอักษร 青 ในภาษาญี่ปุ่นก็หมายความถึงทั้งสีน้ำเงินหรือเขียว เป็นต้น

ภาษาก็เป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรม นอกจากภาษาแล้วก็อาจจะมีปัจจัยอื่น ๆ ทางวัฒนธรรมที่มีผลต่อการรับรู้ อย่างเช่นที่หลายคนเคยได้ยินการพูดเล่นกันว่าผู้หญิงรับรู้สีต่าง ๆ ได้ละเอียดกว่าผู้ชาย เฉดสีลิปสติกมีหลายชมพูที่บางคนแยกออกแต่บางคนอาจจะเห็นว่าเหมือน ๆ กันไปหมด อย่างภาพจาก the Doghouse Diaries ด้านล่างนี้

ผมคิดว่าเพศคงไม่ใช้ปัจจัยสำคัญในการรับรู้สีหรอกครับ น่าจะเป็นเรื่องสีของสินค้าที่คนละเพศสนใจมากกว่า ถ้าตาม stereotype เลย เพศชายอาจจะแยกสีรถได้ละเอียดมากก็ได้ แต่ก็น่าคิดใช่ไหมครับว่าปัจจัยอื่น ๆ อะไรบ้างที่มีผลต่อการรับรู้สี

ถ้ามองในมุมกว้างกว่าสี เป็นไปได้ไหมว่ามีปัจจัยทางวัฒนธรรมอะไรที่มีผลต่ออ่านค่าข้อมูลในแผนภูมิ อย่างเช่นคนไทยก็ไม่ได้เรียก pie chart ว่าแผนภูมิพายใช่ไหมครับ เราไม่ได้กินพายบ่อย ๆ ถ้าพูดว่าแผนภูมิพาย คนน่าจะงงว่าหมายถึงอะไร เราก็เรียกชื่อแผนภูมิโดยใช้คำแสดงรูปร่างง่าย ๆ ว่าแผนภูมิวงกลม

เออ แล้วชื่อของแผนภูมิมันจะมีผลต่อการอ่านค่าข้อมูลไหมนะ เพราะคำว่า pie chart มันอธิบายถึงวิธีการนำเสนอข้อมูลสัดส่วนเป็นเสี้ยว ๆ เหมือนกับตอนตัดแบ่งพายด้วย ในขณะที่แผนภูมิวงกลมไม่ได้อธิบายการแบ่งข้อมูลนอกไปจากว่าเป็นวงกลมในภาพรวม

มีงานวิจัยนึงชื่อ The Shaping of Information by Visual Metaphors ในวารสารวิชาการ TVCG ปี ค.ศ. 2008 ทำการทดลองเรื่องนี้ครับ งานวิจัยนี้ไม่ได้พูดเรื่องวัฒนธรรมโดยตรง แต่ทดลองจากข้อสังเกตว่าการอุปมาหรือเปรียบเทียบแผนภูมิแบบต่าง ๆ กันนำไปสู่การรับรู้แผนภูมิที่แตกต่างกัน

ในเปเปอร์ทดลองการรับรู้แผนภูมิสองแบบตามภาพข้างบน ได้แก่ treemap และต้นไม้ ซึ่งแสดงข้อมูลลำดับชั้นได้เหมือนกัน ลองนึกถึงข้อมูลจำนวนประชากรในประเทศไทย ซึ่งจัดกลุ่มได้เป็นชั้น ๆ ตั้งแต่จากตำบล อำเภอ จังหวัด ไปจนถึงทั้งประเทศ อะไรแบบนี้ก็ได้ครับ ทั้ง treemap และต้นไม้ต่างก็แสดงข้อมูลแบบนี้ได้

ถึงไม่รู้จักหรือคุ้นเคยกับแผนภูมิทั้งสองนี้ก็ไม่เป็นไรนะครับ จะเห็นได้ว่าหน้าตามันต่างกันอยู่ treemap คล้ายกล่องที่ใส่ซ้อน ๆ กัน ส่วนต้นไม้มีลักษณะเป็นชั้น ๆ ลดหลั่นกันแบบบันได นักวิจัยก็ลองอธิบายแผนภูมิและถามคำถามเกี่ยวกับข้อมูลโดยใช้คำเปรียบเปรยที่ต่างกัน แล้วดูว่าประสิทธิภาพการอ่านค่าข้อมูลต่างกันหรือไม่

ผลก็น่าจะเดาได้ไม่ยากครับว่าประสิทธิภาพแตกต่างกัน ถ้าเป็น treemap แล้วถามคำถามด้วยคำที่เกี่ยวกับการอยู่ข้างในข้างนอก อย่างให้หาว่ามีกี่อำเภอ “ใน” จังหวัดหนึ่ง ก็จะทำได้ดี ถ้าเป็นต้นไม้ แล้วถามคำถามด้วยคำที่เกี่ยวกับการลำดับชั้นบนล่าง อย่างให้หาจำนวนอำเภอ “ภายใต้” จังหวัดหนึ่ง ก็จะทำได้ดี

เราจะเห็นได้ว่าปัจจัยที่หลากหลายมีผลต่อการรับรู้แผนภูมิของเรานะครับ คำพูดบางอย่างสามารถเปลี่ยนแปลงประสิทธิภาพในการอ่านค่าข้อมูลได้เลย ส่วนปัจจัยทางวัฒนธรรมอื่น ๆ ถ้ามีโอกาสในครั้งหน้าจะพูดถึงอีกครับ ถ้าอยากพูดคุยแลกเปลี่ยนเรื่อง Visualization กันสด ๆ มาทำงานด้วยกันได้ครับ

สีใน Visualization (ตอนที่ 2)